สมเด็จพระรามาธิบดีที่ 1 หรือพระเจ้าอู่ทอง ทรงสถาปนากรุงศรีอยุธยาเป็นราชธานีเมื่อ พ.ศ.1893 กรุงศรีอยุธยาเป็นศูนย์กลางของประเทศสยามสืบต่อยาวนานถึง 417 ปี มีพระมหากษัตริย์ปกครอง 33 พระองค์ จาก 5 ราชวงศ์ คือ ราชวงศ์อู่ทอง ราชวงศ์สุพรรณภูมิ ราชวงศ์สุโขทัย ราชวงศ์ปราสาททอง และราชวงศ์บ้านพลูหลวง สูญเสียเอกราชแก่พม่า 2 ครั้ง ครั้งแรกใน พ.ศ. 2112 สมเด็จพระนเรศวรมหาราช ทรงกู้เอกราชคืนมาได้ใน พ.ศ. 2127 และเสียกรุงศรีอยุธยาครั้งที่ 2 ใน พ.ศ. 2310 สมเด็จพระเจ้าตากสินมหาราชทรงกอบกู้เอกราชได้ในปลายปีเดียวกัน แล้วทรงสถาปนากรุงธนบุรีเป็นราชธานีแห่งใหม่ กวาดต้อนผู้คนจากกรุงศรีอยุธยาไปยังกรุงธนบุรีเพื่อสร้างบ้านเมืองแห่งใหม่ให้มั่นคง แต่กรุงศรีอยุธยาก็ไม่ได้กลายเป็นเมืองร้าง ยังมีคนที่รักถิ่นฐานบ้านเดิมอาศัยอยู่ และมีราษฎรที่หลบหนีไปอยู่ตามป่ากลับเข้ามาอาศัยอยู่รอบๆเมือง รวมกันเข้าเป็นเมือง จนทางการยกเป็นเมืองจัตวาเรียกว่า "เมืองกรุงเก่า"
พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลกมหาราช ทรงยกเมืองกรุงเก่าขึ้นเป็นหัวเมืองจัตวา เช่นเดียวกับในสมัยกรุงธนบุรี หลังจากนั้น สมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว โปรดให้จัดการปฏิรูปการปกครองส่วนกลางและส่วนภูมิภาค โดยการปกครอง ส่วนภูมินั้นโปรดให้จัดการปกครองแบบเทศาภิบาลขึ้น โดยให้รวมเมืองที่อยู่ใกล้เคียงกัน 3 - 4 เมือง ขึ้นเป็นมณฑล มีข้าหลวงเทศาภิบาลเป็นผู้ปกครอง โดยในปี พ.ศ. 2438 ทรงโปรดให้จัดตั้งกรุงเก่าขึ้น ประกอบด้วยหัวเมืองต่างๆ คือ กรุงเก่าหรือ อยุธยา อ่างทอง สระบุรี ลพบุรี หรหมบุรี อินทร์บุรี และสิงห์บุรี ต่อมาโปรดให้รวมเมืองอินทร์และเมืองพรหมเข้ากับเมืองสิงห์บุรี ตั้งที่ว่าการมณฑลที่อยุธยา และในปี พ.ศ. 2469 เปลี่ยนชื่อมณฑลกรุงเก่าเป็นมณฑลอยุธยา ซึ่งจากการตั้งมณฑลอยุธยามีผลให้อยุธยามีความสำคัญทางการบริหารการปกครองมากขึ้น การสร้างสิ่งสาธารณูปโภคหลายหย่างมีผลต่อการพัฒนาเมืองอยุธยาในเวลาต่อมา จนเมื่อยกเลิก การปกครองระบบเทศาภิบาลภายหลังการเปลี่ยนแปลงการปกครอง พ.ศ. 2475 อยุธยาจึงเปลี่ยนฐานะเป็นจังหวัดพระนครศรีอยุธยาจนถึงปัจจุบัน
ในปีพุทธศักราช 1893 สมเด็จพระรามาธิบดีที่ 1 (พระเจ้าอู่ทอง) ทรงย้ายพระนครมาสร้างเมืองใหม่ ทรงเห็นว่าตำบลหนองโสนอยู่ในชัยภูมิที่เหมาะสม เพราะมีน้ำล้อมรอบ จึงทรงกะเขตปักราชวัตรฉัตรธง ตั้งศาลเพียงตา ชีพ่อพราหมณ์ได้ฤกษ์กระทำพิธีกลบบาตสุมเพลิง (ชื่อพิธีอย่างหนึ่ง ทำเพื่อแก้เสนียด) แล้วให้พนักงานขุดดินทั่วบริเวณ เพื่อสร้างพระราชวัง เมื่อขุดมาได้ถึงบริเวณต้นหมัน พนักงานพบสังข์ทักษิณาวัตรสีขาวบริสุทธิ์ 1 ขอน พระเจ้าอู่ทองทรงโสมนัสในศุภนิมิตรนั้นยิ่งนัก จึงทรงโปรดให้สร้างปราสาทน้อยขึ้นเป็นที่ประดิษฐานสังข์ดังกล่าว ทางราชการจึงถือว่า "สังข์" ซึ่งประดิษฐานบนพานทองภายในปราสาทใต้ต้นหมัน เป็นตราประจำจังหวัดพระนครศรีอยุธยา (จากหนังสือ "กรุงศรีอยุธยา ราชธานีไทย")
จังหวัดพระนครศรีอยุธยา เป็นอดีตราชธานีของไทยมีหลักฐานของการเป็นเมืองในลุ่มแม่น้ำเจ้าพระยา ตั้งแต่ประมาณพุทธศตวรรษที่ 16 - 18 โดยมีร่องรอยของที่ตั้งเมือง โบราณสถาน โบราณวัตถุ และเรื่องราวเหตุการณ์ในลักษณะ ตำนานพงศาวดาร ไปจนถึงหลักศิลาจารึก ซึ่งถือว่าเป็นหลักฐานร่วมสมัยที่ใกล้เคียงเหตุการณ์มากที่สุด ซึ่งเมืองอโยธยาหรืออโยธยาศรีรามเทพนคร หรือเมืองพระราม มีที่ตั้งอยู่บริเวณด้านตะวันออกของเกาะเมืองอยุธยา มีบ้านเมืองที่มีความเจริญทางการเมือง การปกครอง และมีวัฒนธรรมที่รุ่งเรืองแห่งหนึ่ง มีการใช้กฎหมายในการปกครองบ้านเมือง 3 ฉบับ คือ พระอัยการลักษณะเบ็ดเสร็จ พระอัยการลักษณะทาส พระอัยการลักษณะกู้หนี้
สมเด็จพระนเรศวรมหาราช ทรงกู้เอกราชคืนมาได้ใน พ.ศ. 2127 และ เสียกรุงศรีอยุธยาครั้งที่ 2 ใน พ.ศ. 2310 สมเด็จพระเจ้าตากสินมหาราช ทรงกอบกู้เอกราชได้ในปลายปีเดียวกันแล้วทรงสถาปนา กรุงธนบุรีเป็นราชธานีแห่งใหม่ โดยกวาดต้อนผู้คนจากกรุงศรีอยุธยาไปยังกรุงธนบุรีเพื่อสร้างเมืองใหม่ แต่กรุงศรีอยุธยาไม่ได้ กลายเป็นเมืองร้าง ยังคงมีคนรักถิ่นฐานบ้านเดิมอาศัยอยู่และราษฎรที่หลบหนีไปได้กลับเข้ามาอยู่รวมกัน ต่อมาได้รับการยกย่อง เป็นเมืองจัตวาเรียก "เมืองกรุงเก่า"
พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลกมหาราช ทรงยกเมืองกรุงเก่าขึ้นเป็นหัวเมืองจัตวาเช่นเดียวกับสมัยกรุงธนบุรี หลังจากนั้น พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว โปรดให้จัดการปฏิรูปการปกครองทั้งส่วนกลางและส่วนภูมิภาคโดยการปกครองส่วนภูมิภาคนั้นโปรดให้จัดการปกครองแบบเทศาภิบาลขึ้นโดยให้รวมเมืองที่ใกล้เคียงกัน 3 - 4 เมือง ขึ้นเป็นมณฑล มีข้าหลวงเทศาภิบาลเป็นผู้ปกครอง โดยในปี พ.ศ. 2438 ทรงโปรดให้จัดตั้งมณฑลกรุงเก่าขึ้น ประกอบด้วยหัวเมืองต่าง ๆ คือ กรุงเก่าหรืออยุธยา อ่างทอง สระบุรี ลพบุรี พรหมบุรี อินทร์บุรี และสิงห์บุรี ต่อมาโปรดให้รวมเมืองอินทร์ และเมืองพรหมเข้ากับเมืองสิงห์บุรี ตั้งที่ว่าการมณฑลที่อยุธยา และต่อมาในปี พ.ศ. 2469 เปลี่ยนชื่อจากมณฑลกรุงเก่าเป็นมณฑลอยุธยา ซึ่งจากการจัดตั้งมณฑลอยุธยามีผลให้อยุธยามีความสำคัญทางการบริหาร การปกครองมากขึ้นการสร้างสิ่งสาธารณูปโภคหลายอย่างมีผลต่อการพัฒนาเมืองอยุธยาในเวลาต่อมา จนเมื่อยกเลิกการปกครองระบบเทศาภิบาล ภายหลังการเปลี่ยนแปลงการปกครอง พ.ศ. 2475 อยุธยาจึงเปลี่ยนฐานะเป็นจังหวัดพระนครศรีอยุธยาจนถึงปัจจุบัน
ในสมัยจอมพล ป.พิบูลสงคราม เป็นนายกรัฐมนตรีได้มีนโยบายบูรณะโบราณสถานภายในเมืองอยุธยาเพื่อเป็นการฉลองยี่สิบห้าพุทธศตวรรษประจวบกับในปี พ.ศ.2498นายกรัฐมนตรีประเทศพม่าเดินทางมาเยือนประเทศไทยและมอบเงินจำนวน200,000 บาท เพื่อปฏิสังขรณ์วัดและองค์พระมงคลบพิตร เป็นการเริ่มต้นการบูรณะโบราณสถานในอยุธยาอย่างจริงจัง ซึ่งต่อมากรมศิลปากรเป็นหน่วยงานสำคัญในการดำเนินการ จนองค์การศึกษาวิทยาศาสตร์และวัฒนธรรมแห่งสหประชาชาติหรือยูเนสโก มีมติให้ขึ้นทะเบียนนครประวัติศาสตร์พระนครศรีอยุธยาเป็น " มรดกโลก " เมื่อวันที่ 13 ธันวาคม 2534มีพื้นที่ครอบคลุมในบริเวณโบราณสถานเมืองอยุธยา
อาณาจักรกรุงศรีอยุธยา เป็นราชธานีมาตั้งแต่วันที่ 3 เมษายน 1893 จนถึงวันที่ 7เมษายน 2310 เป็นเวลายาวนานถึง 417 ปี มีประวัติในการปกครอง การกอบกู้เอกราช วีรกรรมและด้านขนบธรรมเนียมประเพณีมากมาย เป็นเมืองที่อุดมสมบูรณ์ด้วยพืชพันธ์ธัญญาหารดังคำกล่าวว่า " ในน้ำมีปลา ในนามีข้าว " ทั่วทั้งจังหวัดพระนครศรีอยุธยายังมากมายไปด้วยวัดวาอาราม ปราสาทราชวังและปูชนียสถาน ปูชนียวัตถุมากมายกรุงศรีอยุธยามีพระมหากษัตริย์ปกครองอาณาจักรสืบต่อกันมา 33 พระองค์ มีราชวงศ์ผลัดเปลี่ยนกันครองอาณาจักรรวม 5 ราชวงศ์
1. ราชวงศ์อู่ทอง 2. ราชวงศ์สุพรรณภูมิ
พระมหากษัตริย์และพระราชวงศ์ ในสมัยกรุงศรีอยุธยาลำดับพระนามปีที่ครองราชย์ (พ.ศ.)ราชวงศ์1สมเด็จพระรามาธิบดีที่ 1 (พระเจ้าอู่ทอง)1893 - 1912 (19 ปี)อู่ทอง2สมเด็จพระราเมศวร (โอรสพระเจ้าอู่ทอง) ครองราชย์ครั้งที่ 11912 -1913 (1 ปี )อู่ทอง3สมเด็จพระบรมราชาธิราชที่ 1 (ขุนหลวงพะงั่ว)1913 - 1931 (18 ปี)สุพรรณภูมิ4สมเด็จพระเจ้าทองลัน (โอรสขุนหลวงพะงั่ว)1931 - 1931 (7 วัน)สุพรรณภูมิ5พระราเมศวร 1931 -1938 ( 7 ปี)อู่ทองสมเด็จพระราชาธิราช (โอรสพระราเมศวร)1938 -1952 (14 ปี )6สมเด็จพระอินราชาธิราช (เจ้านครอินทร์) โอรสพระอนุชาของขุนหลวงพระงั่ว1952 - 1967 (16 ปี)สุพรรณภูมิ7สมเด็จพระบรมราชาธิราชที่ 2 (เจ้าสามพระยา) โอรสเจ้านครอินทร์1967 - 1991 (16 ปี)สุพรรณภูมิ8สมเด็จพระบรมไตรโลกนาถ (โอรสเจ้าสามพระยา)1991 - 2031 (40 ปี)สุพรรณภูมิ9สมเด็จพระบรมราชาธิราชที่ 3 (โอรสพระบรมไตรโลกนาถ)2031 - 2034 (3 ปี)สุพรรณถูมิ10สมเด็จพระรามาธิบดีที่ 2 (โอรสพระบรมไตรโลกนาถ)2034 - 2072 (38 ปี)สุพรรณภูมิ11สมเด็จพระบรมราชาธิราชที่ 4 (โอรสพระรามาธิบดีที่ 2)2072 -2076 (4 ปี)สุพรรณภูมิ12พระรัษฎาธิราช (โอรสพระบรมราชาธิราชที่ 4)2076 -2077 (1 ปี)สุพรรณภูมิ13สมเด็จพระไชยราชาธิราช (โอรสพระรามาธิบดีที่ 2)2077 - 2089 (12 ปี)สุพรรณภูมิ14พระแก้วฟ้า (พระยอดฟ้า) (โอรสไชยราชาธิราช)2089 - 2091 (2 ปี)สุพรรณภูมิ15สมเด็จพระมหาจักรพรรดิ (พระเฑียรราชา)2091 - 2111 (20 ปี)สุพรรณภูมิ16สมเด็จพระมหินทราธิราช (โอรสพระมหาจักรพรรดิ)2111 - 2112 (1 ปี)สุพรรณภูมิ17สมเด็จพระมหาธรรมราชา2112 - 2133 (21 ปี)สุโขทัย18สมเด็จพระนเรศวรมหาราช (โอรสพระมหาธรรมราชา)2133 - 2148 (15 ปี)สุโขทัย19สมเด็จพระเอกาทศรถ (โอรสพระมหาธรรมราชา)2148 -2153 (5 ปี)สุโขทัย20พระศรีเสาวภาคย์ (โอรสพระเอกาทศรถ)2153 - 2153 (1 ปี)สุโขทัย21สมเด็จพระเจ้าทรงธรรม (โอรสพระเอกาทศรถ)2153 - 2171 (17 ปี)สุโขทัย22สมเด็จพระเชษฐาธิราช (โอรสพระเจ้าทรงธรรม)2172 - 2172 (8 เดือน)สุโขทัย23พระอาทิตยวงศ์ (โอรสพระเจ้าทรงธรรม)2172 - 2199 (28วัน)สุโขทัย24สมเด็จพระเจ้าปราสาททอง (ออกญากลาโหมสุริยวงค์)2172 - 2199 (27 ปี)ปราสาททอง25สมเด็จเจ้าฟ้าไชย (โอรสพระเจ้าปราสาททอง)2199 - 2199 (3 - 4 วัน)ปราสาททอง26พระศรีสุธรรมราชา (อนุชาพระเจ้าปราสาททอง)2199 - 2199 (3 เดือน)ปราสาททอง27สมเด็จพระนารายณ์มหาราช (โอรสพระเจ้าปรารสาททอง)2199 - 2231 (32 ปี)ปราสาททอง28สมเด็จพระเพทราชา2231 - 2246 (15 ปี)บ้านพลูหลวง29สมเด็จพระสรรเพชญ์ที่ 8 (พระเจ้าเสือ)2246 - 2275 (6 ปี)บ้านพลูหลวง30สมเด็จพระเจ้าท้ายสระ (โอรสพระเจ้าเสือ)2275 - 2301 (24 ปี)บ้านพลูหลวง31สมเด็จพระเจ้าอยู่หัวบรมโกศ (โอรสพระเจ้าเสือ)2275 - 2301 (26 ปี)บ้านพลูหลวง32สมเด็จพระเจ้าอุทุมพร (โอรสพระเจ้าอยู่หัวบรมโกศ)2301 - 2301 (2 เดือน)บ้านพลูหลวง33สมเด็จพระที่นั่งสุริยาสน์อมรินทร์(พระเจ้าเอกทัศน์) (โอรสพระเจ้าอยู่หัวบรมโกศ)2301 - 2310 (9 ปี)บ้านพลูหลวง
3. ราชวงศ์สุโขทัย 4. ราชวงศ์ปราสาททอง
5. ราชวงศ์บ้านพลูหลวงPhra Nakhon Si Ayutthaya or Ayutthaya Province was the capital of Thailand. There were some evidences that it was the city situated on the plain of Chao Phraya River since Buddhist era 16-18, such as the sign of city, ancient remains, antiques, the annals, as well as the stone inscription, which is the contemporary evidence that most coincide with the incident (Ayothaya or Ayutthaya Kingdom was situated on the east of Ayutthaya isle). It was one of the prosperous cities in terms of politics, administration, and culture. In regard to administration, three administrative laws were enforced: Comprehensive Law, Slavery Law, Law of Obligation.
Ramathibodi I (Uthong) established Ayutthaya as the capital city in 1350 and it had been the center of Siam for 417 years. During those years, there were 33 Kings from 5 different dynasties: Uthong dynasty (3 Kings), Suphannaphum dynasty (13 Kings), Sukhothai dynasty (7 Kings), Prasat Thong dynasty (4 Kings), Ban Phlu Luang dynasty (6 Kings) to ruled over Ayutthaya. It lost independence to Myanmar twice. The first loss of independence was in 1569 and King Naresuan retrieved independence in 1584. The second loss of independence was in 1767 which King Taksin retrieved independence in the same year. Thon Buri was established to be the capital and people from Ayutthaya were relocated to Thon Buri to build the stable city. However, there were some people who remained settle in Ayutthaya and some who escaped to the forest came back to live around the city. They assembled and established themselves as the province called "Krung Kao" or The Old City.
Phra Phutthayotfa Chulalok or Rama l founded Krung Kao as a provice as same as in Thon Buri period. Later, Chulalongkorn or Rama V initiated the administrative reform for both central and provincial region. In regard to provincial administration, he applied the "Tesaphiban Administrative System" (local government) by assembling the 3-4 neighboring cities to form as a "Monthon" (administrative subdivisions) that governed by a royal commissioner. In 1895, he establishd Monthon Krung Kao that comprised of cities i.e. Krung Kao or Ayutthaya, Ang Thong, Saraburi, Lop Buri, Phrom Buri, In Buri, and Sing Buri. Afterwards, he merged In Buri and Phrom Buri with Sing Buri and established Monthon administrative office. In 1926, Monthon Krung kao had changed to Monthon Ayutthaya. As a result, Ayutthaya became a center of administration. Creation of public utilities had great impact on the development of Ayutthaya.
Phra Phutthayotfa Chulalok or Rama l founded Krung Kao as a provice as same as in Thon Buri period. Later, Chulalongkorn or Rama V initiated the administrative reform for both central and provincial region. In regard to provincial administration, he applied the "Tesaphiban Administrative System" (local government) by assembling the 3-4 neighboring cities to form as a "Monthon" (administrative subdivisions) that governed by a royal commissioner. In 1895, he establishd Monthon Krung Kao that comprised of cities i.e. Krung Kao or Ayutthaya, Ang Thong, Saraburi, Lop Buri, Phrom Buri, In Buri, and Sing Buri. Afterwards, he merged In Buri and Phrom Buri with Sing Buri and established Monthon administrative office. In 1926, Monthon Krung kao had changed to Monthon Ayutthaya. As a result, Ayutthaya became a center of administration. Creation of public utilities had great impact on the development of Ayutthaya.
During the time that Phraya Boran Ratchathanin (Porn Dechakhup) was the Intendant of Monthon Krung Kao, he preserved the ancient remains in many ways. He reconstructed the right hand and topknot of Phra Mongkhon Bophit, inspected the interior ancient palace, and constructed the Sanphet Prasat Palace at the former foundation for The Fortieth Anniversary Celebrations of King Rama V's Accession to the Throne in 1908, as well as established the Ayutthaya Museum in Chandrakasem Palace.
During the period that Field Marshal Plaek Pibulsongkram was the Prime Minister, there was the policy for ancient remains reconstruction in Ayutthaya to celebrate the 25th Buddhist century anniversary. Moreover, in 1955, the Prime Minister of Myanmar visited Thailand and granted 200,000 baht to reconstruct temples and Phra Mongkhon Bophit, which was the beginning of ancient remains reconstruction in Ayutthaya. Later, Fine Arts Department was the main agency to process the reconstruction. Afterwards, United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization or UNESCO resolved to register Phra Nakhon Si Ayutthaya, covered Ayutthaya Historical Park area, as the "World Heritage" on 13 December 1991.
Ayutthaya was the capital city for 417 years, from 3 April 1350 to 7 April 1767. There were history of administration, independence retrieval, bravery, and tradition and culture. It was the prosperous city with food and crops as the saying, "There are fish in the waters. There is rice in the fields". There were many temples, palaces, sacred places, and sacred objects in Ayutthaya.