ยุคหิน มนุษย์สร้างสรรค์ผลงานทัศนศิลป์เป็นรูปแบบใด

สุนัข ที่มีความคล่องแคล่วว่องไวกำลังไล่ล่าแอนทิโลปซึ่งปรากฏใน ภาพเขียนผนังถ้ำ ในเทือกเขา Akakus ประเทศลิเบีย ซึ่งมีอายุราว 12,000 ปี

ภาพเขียนผนังถ้ำ เป็นหลักฐานทางประวัติศาสตร์อันล้ำค่าที่ช่วยให้มนุษย์ยุคปัจจุบันสามารถสัมผัสชีวิตในยุคก่อนประวัติศาสตร์ได้ ใครเป็นผู้สร้าง และสร้างขึ้นด้วยเหตุผลอะไร และศิลปะพนังถ้ำบอกเล่าอะไรมายังมนุษย์รุ่นหลัง

การเรียกร้องของเครือข่ายประชาชนปกป้องยะลาที่ออกมาประท้วงกรณีกรมศิลปากรประกาศเพิกถอนพื้นที่เขตโบราณสถานภาพเขียนสีเขายะลา อำเภอเมือง จังหวัดยะลาในบางส่วน เพื่อการทำเหมืองหินอุตสาหกรรมในพื้นที่ ซึ่งเริ่มขึ้นเมื่อวันวันที่ 5 มีนาคม 2563 สร้างกระแสวิพากษ์วิจารณ์ในสังคมไทยอย่างกว้างขวาง

โดยกลุ่มผู้เรียกร้องให้เหตุผลว่า ศิลปะผนังถ้ำแห่งนี้คือพื้นที่อันมีความสำคัญยิ่งของประวัติศาสตร์ท้องถิ่นและในระดับชาติ เนื่องจากมีความเก่าแก่มากถึง 3,000 ปี และยังมีสภาพที่สมบูรณ์มาก การประกาศดังกล่าวไม่มีการรับฟังความเห็นชาวบ้านในพื้นที่มาก่อน ยิ่งไปกว่านั้น การก่อสร้างเหมืองหินที่กำลังดำเนินอยู่ก็ทำให้ภาพเขียนสีบางส่วนเสียหายเนื่องจากการระเบิดหิน

นอกจากภาพเขียนผนังถ้ำ ในบริเวณนี้ยังมีหลักฐานทางประวัติศาสตร์ที่สำคัญชนิดอื่นๆ เช่น ชิ้นส่วนกระดูกมนุษย์และสัตว์ เศษภาชนะดินเผา เครื่องมือหินกะเทาะ โกลนขวานหินขัด และข้าวของเครื่องใช้อื่นๆ อยู่ตามถ้ำและเพิงผาบนเขายะลาหลายแห่ง

ดังนั้น ถ้าการเพิกถอนนี้ยังดำเนินไป อาจสร้างความเสียหายให้กับการศึกษาด้านประวัติศาสตร์และมานุษยวิทยาในไทยเป็นอย่างยิ่ง

สำหรับการศึกษาประวัติศาสตร์ระดับโลก ประวัติศาสตร์ของภาพเขียนสีในผนังถ้ำเชื่อว่าเริ่มต้นขึ้นเมื่อ 65,000 ปีมาแล้วในยุคมนุษย์โบราณนีแอนเดอร์ทัล และจากการกำหนดอายุโดยการหาไอโซโทปของคาร์บอน (Radiocarbon dating) และวิธีการอื่นๆ เผยให้เห็นว่างานศิลปะผนังถ้ำที่เกิดขึ้นส่วนใหญ่บนโลกมีอายุราว 40,000 ปีมาแล้ว สร้างสรรค์ขึ้นโดยมนุษย์โฮโมเซเปียนส์ หรือมนุษย์สายพันธุ์ยุคปัจจุบัน

ศิลปะผนังถ้ำส่วนใหญ่เป็นรูปสัตว์ที่มนุษย์พบเจอในยุคน้ำแข็ง เช่น ช้างแมมมอธ ม้า สิงโต กวาง เป็นต้น นอกจากนี้ยังมีการค้นพบรูปมนุษย์และสัญลักษณ์อื่นๆ ด้วยเช่นกัน

ศิลปะผนังถ้ำส่วนใหญ่มีการสร้างขึ้นโดยสีแดงหรือสีดำซึ่งทำจากหิน งานบางชิ้นสร้างสรรค์ขึ้นโดยการทาสีลงผนังถ้ำโดยตรง ในขณะที่บางส่วนจะมีการสละสลักผนังถ้ำด้วยเครื่องมือก่อนลงสี

ภาพเขียนสีโบราณอายุกว่า1,000ปี บนเขายะลาหลงเหลือเพียงไม่กี่จุดหลังมีการอนุญาติสัมปทานระเบิดหิน ในต.ลิดล-ต.ยะลา จ.ยะลาทำให้ภาพเขียนสีรูปคนความยาวเกือบ3เมตรพัง การประกาศของกรมศิลปากรที่หั่นเขตที่ดินโบราณสถานเพิ่มกว่า190ไร่จึงสร้างความกังวลให้ชาวบ้านอย่างมาก @ThaiPBS @ThaiPBSNews pic.twitter.com/v1E1qe1XIi

— Tichila thaipbs (@TichilaThaipbs) March 4, 2020

โดยนับตั้งช่วงปลายคริสต์ศตวรรษที่ 1800 เป็นต้นมา ยังคงมีการถกเถียงกันในเรื่องของความหมายและจุดสงประสงค์ของงานศิลป์ทางประวัติศาสตร์ประเภทนี้

นักวิชาการบางคนเชื่อว่าภาพวาดผนังถ้ำสร้างขึ้นโดยชามาน (Shaman) หรือหมอผี ที่เข้าไปในถ้ำลึกแล้วพบเจอกับบรรยากาศที่คล้ายตกอยู่ในภวังค์ (a trance-like state) และวาดภาพที่เขาได้พบเจอใน “โลกวิญญาณ” ขึ้นมา

สัญลักษณ์ภายในถ้ำที่มักปรากฏคล้ายกันอาจบ่งชี้ถึงสัญลักษณ์ในความคิดซึ่งสอดคล้องกันในบรรดาผู้สร้างภาพวาดยุคก่อนประวัติศาสตร์ ดังนั้น เป็นไปได้ว่างานศิลป์ภายในถ้ำเหล่านี้คือภาพกราฟิกยุคแรกๆ ที่มนุษย์สร้างสรรค์ขึ้นเช่นกัน

ในความเป็นจริง ศิลปะผนังถ้ำอาจถูกสร้างขึ้นด้วยหลายวัตถุประสงค์ด้วยกัน เพียงแต่ยังไม่มีคำตอบที่ชัดเจนในขณะนี้

แม้เราไม่มีทางรู้ได้อย่างแน่นอนว่าศิลปะผนังถ้ำสร้างขึ้นมาด้วยเหตุใดและมีความหมายใดอยู่เบื้องหลัง แต่งานศิลป์นี้ก็ช่วยให้เราเข้าใจพัฒนาการความคิดของบรรพบุรุษในยุคก่อนประวัติศาสตร์ และโลกในยุคที่พวกเขาอาศัยอยู่

ในอีกความคิดหนึ่ง เชื่อกันว่าศิลปินที่สร้างสรรค์งานชนิดนี้เป็นนักธรรมชาติวิทยาในยุคก่อนประวัติศาสตร์ วาดภาพที่ให้รายละเอียดเหล่านี้อาจสอนเราเรื่องของรูปร่างลักษณะและพฤติกรรมของสัตว์บางชนิดที่สูญพันธุ์ไปเมื่อนานมาแล้ว

ดังนั้น การอนุรักษ์ภาพเขียนผนังถ้ำกลายเป็นแนวปฏิบัติที่พึงกระทำทั่วโลก เนื่องจากเป็นหลักฐานทางประวัติศาสตร์ที่ล้ำค่า ถ้าหลักฐานทางประวัติศาสตร์เช่นนี้หายไป บันทึกความเป็นมาของมนุษย์ที่ตกทอดมาเป็นเวลานับพันปีก็ไม่อาจหวนคืนมาได้อีก

สำหรับในประเทศไทย ศิลปะผนังถ้ำมีปรากฏอยู่ทั่วทุกภาค ที่มีชื่อเสียงเช่น ภาพเขียนผนังถ้ำในอุทยานแห่งชาติผาแต้ม อ. โขงเจียม จ. อุบลราชธานี เป็นต้น (ดูข้อมูลรวบรวมเรื่องภาพเขียนสีและภาพแกะสลักศิลปะก่อนสมัยประวัติศาสตร์ในประเทศไทยได้ที่นี่)

“15,000 ปีที่ผ่านมาเราไม่ได้สร้างอะไรใหม่เลย” ปิกาสโซ ศิลปินดังแห่งศตวรรษที่ 20 กล่าวไว้หลังจากที่เขาได้เข้าชมภาพเขียนสีในถ้ำอัลตามิรา (ค้นพบ ค.ศ.1869) ตั้งอยู่ทางตอนเหนือของสเปน และหลังจากนั้นใน ค.ศ. 1940 โลกก็ต้องตื่นตะลึงกับการค้นพบภาพเขียนสีบนผนัง ถ้ำลาสโกซ์ (Lascaux) ทางตอนใต้ของประเทศฝรั่งเศส ซึ่งเป็นงานศิลปะก่อนประวัติศาสตร์ในยุคหินอายุเฉียด 20,000 ปี นับรวมได้ 2,000 ภาพ ยืนยันถึงความสร้างสรรค์ของมนุษย์ที่ไม่ว่าจะผ่านมากี่หมื่นปีก็ตาม แต่ละโถงถ้ำมีทั้งภาพขนาดเล็ก ใหญ่ เปรียบเสมือนห้องแสดงภาพในแกลเลอรีขนาดมหึมา และยูเนสโกก็ได้ขึ้นทะเบียนภาพเขียนใน ถ้ำลาสโกซ์ เป็นมรดกโลก นับเป็นภาพวาดรูปสัตว์บนผนังถ้ำที่เก่าแก่ที่สุดเท่าที่เคยมีการค้นพบ

เมื่อประตูหอศิลป์ที่ถูกปิดมากว่าหมื่นปีถูกเปิดออก

เหตุในการค้นพบภาพวาดบนผนัง ถ้ำลาสโกซ์ นั้นต้องย้อนไปกลางฤดูร้อนเมื่อ 12 กันยายน ปี ค.ศ.1940 มาร์แชล ราวีดา (Marcel Ravidat) นักศึกษาชาวฝรั่งเศสและเพื่อนของเขาอีก 3 คน ได้ตามเข้าไปช่วยค้นหาสุนัขที่หายเข้าไปในโพรงลึกในหมู่บ้าน Vézèrevallei แคว้น Dordogne บริเวณลุ่มแม่น้ำคอร์โตซ ทางตอนใต้ของฝรั่งเศส พวกเขาไม่รู้มาก่อนเลยว่าวันนั้นจะเป็นวันที่ประตูหอศิลป์ในยุคหินที่ถูกปิดตายมานานนับหมื่นปีกำลังจะถูกเปิดออก หลังจากที่พวกเขาตัดสินใจลอดผ่านโพรงแคบๆ และสำรวจลงลึกไปใต้ดินจนพบโถงถ้ำขนาดใหญ่

ภายในถ้ำไม่ว่าจะเป็นเพดานและผนัง ปรากฏภาพเขียนสีจำนวนมากทั้งภาพม้าป่า วัวไบซัน วัวป่าออรอกส์ (Aurochs)  นับรวมได้ไม่ต่ำกว่า 2,000 ภาพ และจากการตรวจสอบหลักฐานก็พบว่า ภาพเขียนสีในถ้ำนี้มีอายุมากกว่า 19,000 ปี และปัจจุบันก็ได้รับการขึ้นทะเบียนเป็นมรดกโลกเป็นที่เรียบร้อย

สำหรับภาพเขียนสีทั้งหมดมีจำนวน 2,000 ภาพ แบ่งเรื่องราวออกเป็นภาพสัตว์ คน และสัญลักษณ์นามธรรม แต่ที่โดดเด่นจริงๆ คือภาพสัตว์ซึ่งมีมากที่สุดถึง 900 ภาพ ที่น่าประหลาดใจคือการค้นพบว่ามนุษย์ยุคหินมีการจำแนกลักษณะของสัตว์ต่างๆ ผ่านภาพวาด ทั้งยังแบ่งประเภทเป็นสัตว์เลี้ยงและสัตว์ป่า โดยมีสัตว์ที่สามารถระบุชนิดได้มากถึง 605 ภาพ ได้แก่ ม้า วัวป่า และกวางตัวผู้ ทั้งนี้ภาพม้าถูกวาดมากที่สุดถึง 364 ภาพ รองลงมาคือกวางตัวผู้ 90 ภาพ ส่วนไฮไลต์ที่เป็นภาพจำ เป็นไอโคนิคเมื่อเอ่ยถึงถ้ำแห่งนี้อยู่บริเวณห้องโถงแรกจากปากถ้ำ ซึ่งมีภาพวาดที่โดดเด่นเป็นเซ็ตภาพรูปวัวออรอกส์ขนาดใหญ่ อันเป็นที่มาของชื่อห้องโถงที่เรียกว่า ห้องวัวป่า หรือ The Great Hall of Bulls

ห้องนี้มีภาพเขียนสีรูปสัตว์บนผนังถ้ำที่ใหญ่ที่สุดในโลก คือ ภาพวัวป่าออรอกส์ความยาวลำตัว 5.2 เมตร ยืนประจันหน้าเข้าหากันนับรวมได้ 4 ตัว โดดเด่นบนเพดานถ้ำที่ลาดโค้ง 60 องศาจากพื้นดิน รายล้อมด้วยภาพเขียนสีสัตว์ 3 ชนิด ได้แก่ ยูม้า (มีทั้งม้าป่าและยูนิคอร์นเขายาว) กวางตัวผู้ และวัวป่าสีแดง หากรวมสัตว์ทั้งหมดเฉพาะในโถงถ้ำนี้มากถึง 36 ตัว พร้อมด้วยภาพเขียนเป็นเส้นสัญลักษณ์ต่างๆ อีกรวมทั้งหมด 130 ภาพ และนอกจากภาพเขียนสีแล้ว ภายในถ้ำลาสโกซ์ยังมีภาพสลักหิน และลักษณะการแกะรอยบนหินเป็นรูปร่างต่างๆ อยู่ด้วย

ในด้านการถอดความหมายของภาพนั้น แม้สัญลักษณ์ ภาพเขียนรูปสัตว์ และโครงร่างของมนุษย์ในถ้ำลาสโกซ์จะบอกเล่าได้แค่เพียงว่า มนุษย์ยุคหินในเขตแดนที่เป็นฝรั่งเศสปัจจุบันมีชีวิตอยู่กับการเลี้ยงสัตว์ (บางภาพมีปลอกคอ) และล่าสัตว์ป่า แต่ยังไม่มีหลักฐานแสดงถึงการเพาะปลูกพืชผลใดๆ และยังไม่มีข้อความเป็นภาษาที่คนยุคปัจจุบันเข้าใจได้ แต่ในแง่มุมของศิลปะนั้นภาพเขียนสีชุดนี้สามารถให้ข้อมูลทางประวัติศาสตร์ศิลปะได้อย่างน่าสนใจมาก เช่น การสร้างงานศิลปะที่ได้แรงบันดาลใจจากธรรมชาติ หรือการทำงานศิลปะเพื่อบันทึกเรื่องราวชีวิตรอบตัวล้วนมีมานับหมื่นๆ ปีไม่ต่างจากปัจจุบัน หรืออย่างในเรื่องของเทคนิค จะเห็นชัดเจนเลยว่าภาพเขียนสีในถ้ำลาสโกซ์ใช้เทคนิคที่หลากหลาย ทั้งการพ่นสี  การเพนท์ การตัดเส้น ส่วนสีก็มาจากวัสดุกำเนิดในแร่ ดิน และธรรมชาติ หรืออย่างในเรื่องขนาดของภาพ ภาพเขียนสีในถ้ำลาสโกซ์ก็มีขนาดใหญ่โตไม่แพ้คนยุคปัจจุบันแต่อย่างใด ยืนยันคำที่ปิกัสโซพูดที่เคยกล่าวไว้ว่า…

“15,000 ปีที่ผ่านมาเราไม่ได้สร้างอะไรใหม่เลย”

Fact File

ถ้ำลาสโกซ์ได้รับขึ้นทะเบียนเป็นมรดกโลก (UNESCO World Heritage) อีกทั้งเพื่อเป็นการอนุรักษ์ให้สีของภาพที่ถูกปิดตายอยู่ในถ้ำมืดมานานนับหมื่นปียังคงอยู่ต่อไป ตัวถ้ำจึงไม่เปิดให้นักท่องเที่ยวเข้าชม แต่กระทรวงวัฒนธรรมของฝรั่งเศสซึ่งขึ้นชื่อเรื่องการจัดเต็มในการอนุรักษ์งานศิลปะได้ทุ่มเงินมหาศาลราว 48 ล้านยูโรสร้างถ้ำจำลองขนาดเท่าของจริง ศูนย์ศิลปะภาพเขียนในถ้ำลาสโกซ์ (Lascaux International Center for Cave Art) ตั้งอยู่ใกล้ๆ เชิงเขา ที่ตั้งของ ถ้ำลาสโกซ์  มีทางเดินเหมือนในถ้ำจริงยาวราว 800 เมตร พร้อมบันทึกทุกภาพในสัดส่วนที่เหมือนจริงตามหลักทางวิทยาศาสตร์การอนุรักษ์ เพราะทางฝรั่งเศสถือว่า ถ้ำลาสโกซ์ ไม่ใช่แค่มรดกของชาติฝรั่งเศส แต่นี่คืออาร์ตแกลเลอรีขนาดใหญ่ที่บันทึกประวัติศาสตร์สำคัญช่วงหนึ่งของเผ่าพันธุ์มนุษย์ นอกจากนี้ยังมีการงานศิลปะยุคหินสุดอลังการมาเผยแพร่ในแบบ Virtual Tour ทาง https://archeologie.culture.fr/lascaux/en